Neidio i'r prif gynnwy

Llywodraeth Cymru Bwyta'n Iach mewn Ysgolion Ymgynghoriad Mai 2025

Crynodeb o'r ymateb gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg (CTMUHB)  Tîm Iechyd Cyhoeddus CTM 

Awduron yr ymateb: Helen Walters, Libby McIntosh, Rachel Reed, a Claire Turbutt 

Paratowyd crynodeb gan: Shakira Leslie 

 

Crynodeb Gweithredol

Cyfrannodd Tîm Iechyd Cyhoeddus Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg at ymgynghoriad Bwyta'n Iach mewn ysgolion Llywodraeth Cymru. Roedd ymateb y tîm yn mynd i'r afael â phedwar o'r cwestiynau ymgynghori mewn perthynas ag asesu effaith rheoleiddiol ac ehangach a hyrwyddo canllawiau statudol bwyta'n iach: ysgolion cynradd ac uwchradd. 

Mae Tîm Iechyd Cyhoeddus BIPCTM yn eirioli dros fabwysiadu sawl dull o wella amgylcheddau bwyd ysgol ar draws CTM.  Yn benodol, dull sy’n dysgu ac yn addasu wrth roi’r rheoliadau bwyd ar waith. Anogir Llywodraeth Cymru i gefnogi'r system addysg drwy greu grwpiau dysgu, sy'n cynnwys ysgolion, teuluoedd a chymunedau, i gael adborth o lefel leol i lefel genedlaethol a all helpu i ehangu dealltwriaeth a llywio a gwella arferion.  

Mae'r ymateb yn tynnu sylw ymhellach at bwysigrwydd ymgorffori Dull Systemau Cyfan (WSA) ynghyd ag Ymholiad Gwerthfawrogol (AE) - dull sy'n seiliedig ar gryfderau o greu newid - fel dull effeithiol ar gyfer archwilio'r achosion sylfaenol, yr heriau, a'r atebion posibl i broblemau cymhleth sy'n codi o fewn system. 

Mae gwyddoniaeth ymddygiadol a chymorth marchnata cymdeithasol yn cael eu hamlygu fel offer defnyddiol a gall wella hyrwyddo a defnyddio dewisiadau bwyd iachach mewn ysgolion. Nodir bod gan Iechyd Cyhoeddus Cymru adnoddau sydd ar gael yn rhwydd ar gyfer strategaethau sy'n seiliedig ar ymddygiad, gan gynnwys pecyn cymorth gwyddor ymddygiad. Ein Cyhoeddiadau - Uned Gwyddor Ymddygiadol 

Nodwyd bod CTM, sy'n cynnwys ardaloedd Awdurdod Lleol Rhondda Cynon Taf, Merthyr Tudful a Phen-y-bont ar Ogwr, fel un sydd â dwysedd uwch o siopau bwyd cyflym o'i gymharu â chyfartaledd Cymru, sy'n aml wedi'u lleoli yn agos at ysgolion, gan gyfrannu ymhellach at yr amgylchedd bwyd o ansawdd gwael ac yn cynyddu'r risg o dros bwysau a gordewdra. Er mwyn i newid ddigwydd, mae angen cydweithredu aml-sector i fynd i'r afael â'r materion systemig hyn.   

Mae mewnwelediadau a gasglwyd gan ddisgyblion yn Nhreherbert, Rhondda Cynon Taf, tynnwyd sylw at heriau sy'n ymwneud â bwyd cyflym, opsiynau iach cyfyngedig, a'r angen am fentrau ac addysg fwyd gwell. Er mwyn gwella amgylcheddau bwyd ysgolion ar draws CTM, Gall WSA helpu i feithrin dysgu, addasu a chydweithredu ymhlith rhanddeiliaid i wella mynediad at fwyd iach a fforddiadwy o fewn y cyd-destun lleol.  

 

Cyflwyniad

Roedd ymateb y tîm yn mynd i'r afael â phedwar o'r cwestiynau ymgynghori mewn perthynas ag asesu effaith rheoleiddiol ac ehangach a hyrwyddo canllawiau statudol bwyta'n iach: ysgolion cynradd ac uwchradd. Rydym wedi darparu crynodeb o bob ymateb isod.  

 

Asesiad effaith rheoleiddiol ac ehangach

Cwestiynau Ymgynghori:

11. Pa heriau, os o gwbl, ydych chi'n teimlo y dylid eu cydnabod ymhellach yn yr asesiad effaith rheoleiddiol drafft? 

Tynnodd y Tîm Iechyd Cyhoeddus sylw at gymhlethdod fel her ac anogodd Llywodraeth Cymru i ystyried hyn fel rhan o'r gweithredu. Mae meddwl systemau yn ddull effeithiol ar gyfer archwilio’r achosion sylfaenol, yr heriau a’r atebion posibl i broblemau cymhleth sy’n codi o fewn system. Mae'r tîm wedi gweithio'n agos gyda'r gymuned yn ddiweddar i helpu i ddeall y ffactorau sy'n effeithio ar fynediad at fwyd fforddiadwy o ansawdd da yn ein trefi, pentrefi a lleoliadau addysgol ac mae angen ystyried y ffactorau eang hyn.  Argymhellwyd dull dysgu i helpu i greu amodau i’r rhai sy’n gweithredu’r rheoliadau allu gwrando, profi, dysgu, rhoi adborth ac addasu. Mae'r dull hwn hefyd yn cydnabod yr 'anhysbys' o sut mae ymyrraeth yn mynd i ymateb mewn system a'r effaith y gall ei chael. Bydd adborth gan yr holl randdeiliaid allweddol yn llywio'r elfennau dysgu ac addasu yn yr ysgol gyfan a'r dull addysgol, gan gynnwys y gefnogaeth o amgylch yr ysgol (rhieni, gofalwyr, teuluoedd a phlant). Anogir Llywodraeth Cymru i gefnogi ysgolion a'r system addysg i greu grwpiau dysgu lle gellir bwydo adborth ar weithredu yn ôl trwy lwybrau gwybodaeth presennol neu newydd o lefel leol i lefel genedlaethol.  

Nodwyd manteision o fabwysiadu WSA i bwysau iach1, a defnyddio Ymholiad Gwerthfawrogol2 (AE), dull sy'n seiliedig ar gryfderau y gellir ei gymhwyso wrth gydweithio â chyfranogwyr i archwilio eu barn ar yr hyn sy'n gweithio'n dda. Mae AE yn hyrwyddo agoredrwydd ac yn helpu i nodi cryfderau a meysydd gwella system (NHS England, 2024). Trwy ymgorffori ymyrraeth AE mewn WSA, bydd yn meithrin ymagwedd at ddysgu parhaus, trwy ymgysylltu â sefydliadau lluosog a'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. 

 

12. Pa effeithiau cadarnhaol, os o gwbl, ydych chi'n teimlo y dylid eu cydnabod ymhellach yn yr asesiad effaith rheoleiddiol drafft?  

Fel y soniwyd eisoes, gall mabwysiadu dull dysgu a dull system gyfan (WSA) ychwanegu gwerth at fecanweithiau a dulliau gweithio. Ar ben hynny, gallai cymryd ymagwedd sy'n seiliedig ar ymddygiad fod yn fuddiol i weithredu'r rheoliadau a'r defnydd cynyddol o fwyd iach. Anogwyd Iechyd Cyhoeddus Cymru i gefnogi'r system addysg fel rhan o'r lansio, hyrwyddo'r rheoliadau a bwydlenni bwyd newydd trwy lens gwyddor ymddygiad. Defnyddio offer presennol i gefnogi dull sy'n seiliedig ar ymddygiad.  Offeryn Darganfod Gwyddor Ymddygiad gan Iechyd Cyhoeddus Cymru. (Iechyd Cyhoeddus Cymru, 2023) Nodwyd ymgyrch farchnata gymdeithasol fel dull posibl i gefnogi'r WSA a hwyluso ei weithredu ar draws y system.  

 

13. Pa sylwadau, os o gwbl, sydd gennych ar yr asesiadau effaith drafft, yn enwedig effaith y rheoliadau drafft ar blant, teuluoedd sy'n byw mewn anfantais economaidd-gymdeithasol a phobl â nodweddion gwarchodedig (gan gynnwys tystiolaeth yr ydych chi'n teimlo y dylid ei hystyried)? 

Mae’r dystiolaeth yn dangos bod gan CTM ddwysedd uwch o siopau bwyd cyflym na chyfartaledd Cymru. Adroddodd astudiaeth ddiweddar gan Brifysgol Bangor mai 111 oedd y nifer cyfartalog o safleoedd bwyd cyflym fesul 100,000 o’r boblogaeth (cyfartaledd ar draws Merthyr, Pen-y-bont ar Ogwr ac CBSRCT) o’i gymharu â chyfartaledd Cymru o 101." (Rhiannon Tudor Edwards, 2025).  

Mewn digwyddiad rhanddeiliaid diweddar, gofynnwyd i Gynrychiolwyr mapio ffactorau sy'n effeithio ar fynediad at fwyd fforddiadwy o ansawdd da mewn lleoliadau ledled Rhondda Cynon Taf. Nododd rhanddeiliaid fod opsiynau bwyd o ansawdd gwael yn cyfrannu at, ac yn atgyfnerthu heriau yn yr amgylchedd bwyd sy'n anodd eu datrys. Mae hyn yn amlygu pa mor hanfodol yw caffael ac argaeledd opsiynau bwyd iach, gan eu bod yn gallu hybu bwyta’n iach yn ogystal â helpu i dorri’r patrwm anodd sy’n gysylltiedig â bwyta bwyd afiach. Mae pobl â mwy o amlygiad i safleoedd bwyd cyflym ddwywaith yn fwy tebygol o fod â gordewdra. Gyda’r wybodaeth hon, rydym yn cydnabod y gall mynd i’r afael â’r mater hwn fod yn dasg enfawr ac efallai y gellir ei gyflawni’n unig trwy weithio mewn cydweithrediad â phartneriaid allweddol a rhanddeiliaid o’r awdurdodau lleol, diwydiannau bwyd a rheoleiddio. Yn ogystal, gall codi ymwybyddiaeth o'r WSA gyda chynrychiolwyr allweddol o fewn y system a'u grymuso i wneud newidiadau bach o fewn eu pŵer, lle bo modd, gyfrannu at y nod o wneud mynediad at opsiynau bwyd iach a fforddiadwy yn haws i'n poblogaethau.  

 

Canllawiau statudol ar gyfer hyrwyddo bwyta'n iach: ysgolion cynradd ac uwchradd 

Cwestiynau Ymgynghori:

16. Sut allwn ni sicrhau cynnig bwyd sy'n gytbwys o ran maeth ac sy’n apelgar mewn ysgolion uwchradd? 

Wrth gyflawni gwaith ymgysylltu â'r gymuned yn Nhreherbert, Rhondda Cynon Taf, cawsom fewnwelediadau ar gynigion bwyd i blant a phobl ifanc drwy ymgysylltu â disgyblion ysgol gynradd, disgyblion ysgol uwchradd a disgyblion chweched dosbarth, i ddysgu mwy am eu mynediad at fwyd o fewn lleoliad yr ysgol a'u gwybodaeth am fentrau bwyd ysgol/cymunedol. Casglwyd themâu allweddol o'r gwaith ymgysylltu hwn, a datgelwyd: defnydd aml o siopau Spar a Premier, defnydd aml o fwyd cyflym - yn enwedig siopau pysgod a cebab, a dewisiadau byrbrydau a diodydd pefriog, gyda'r dewis arall iach ddim yn cael ei flaenoriaethu. Dywedodd disgyblion wrthym eu bod yn osgoi prydau ysgol oherwydd ciwiau hir, gan arwain at ddibyniaeth ar ddefnyddio'r Co-op lleol ar gyfer bargeinion prydau bwyd a siopau bwyd eraill fel Greggs.  

Yn yr un modd, roedd y mewnwelediadau a gasglwyd gennym ynglŷn â mentrau bwyd ysgol/cymunedol yn dangos darlun tebyg, dywedodd disgyblion chweched dosbarth nad oedd unrhyw fentrau bwyd ysgol ffurfiol ar gael iddynt, tra bod disgyblion blwyddyn 8 yn nodi'r cynigion bwyd afiach mewn darpariaethau ieuenctid fel sesiynau pêl-droed. Dywedodd tîm y Gwasanaeth Ymgysylltu a Chyfranogiad Ieuenctid (YEPS) wrthym eu bod am archwilio darpariaethau bwyd amgen e.e. gwerthu ffrwythau a dŵr yn y maes lleol. Mynegodd disgyblion ffafriaeth am ddewisiadau iach, yn enwedig eisiau mwy o orsafoedd ail-lenwi dŵr yn yr ysgol ac yn y gymuned. Roedd diddordeb mewn cynnig dosbarthiadau sgiliau coginio gan fod rhai disgyblion yn ei chael hi'n anodd paratoi prydau sylfaenol. Ar ben hynny, trafododd disgyblion hysbysebu opsiynau bwyd afiach a mynegodd pe bai opsiynau iachach ar gael a'u hysbysebu, y byddent yn tueddu i'w prynu (maen nhw'n credu bod opsiynau bwyd iach yn eu hardal yn gyfyngedig iawn ar hyn o bryd). Mae disgyblion yn gobeithio y bydd bwyd a diod iach yn rhatach ac yn hoffi ei weld ar gael yn y cae chwaraeon lleol. Dywedodd disgybl, "Yn Nhreherbert mae gennych chi Spar, Paul's, Premier, llawer o leoedd tecawê. Fyddwn i ddim yn dweud bod llawer o opsiynau bwyd iach ar gael. Mae angen rhywbeth sy'n cynnig hynny, a bydden ni’n ei brynu!  

Rhoddodd y gwaith ffocws a ddigwyddodd yn CTM i gasglu mewnwelediadau cymunedol enghreifftiau bywyd go iawn o brofiad byw aelodau ifanc o'r gymuned, yn enwedig ar eu barn ynghylch eu hamgylchedd bwyd. Mae'r mewnwelediadau hyn yn galluogi gwell dealltwriaeth o'r heriau sy'n ymwneud â mynediad at fwydydd fforddiadwy ac o ansawdd da yn CTM.   

 

Geirdaon 

  1. NHS England (2024) Appreciative inquiry. A tool to see the world in a different way. Ar gael yn: https://library.hee.nhs.uk/knowledge-mobilisation/knowledge-mobilisation-toolkit/appreciative-inquiry  

  2. Public Health Network Cymru (2025) Food and Nutrition. Ar gael yn: https://ctmuhb.nhs.wales/services/public-health-team/areas-of-focus/healthy-weight/food-environment/gathering-lived-experiences-to-promote-healthy-diets-in-cwm-taf-morgannwg-pdf/ (Cyrchwyd: 5 Medi 2025  

  3. Cwm Taf Morgannwg Unversity Health Board (2025) Edible Playground Feedback May 2025. https://bipctm.gig.cymru/gwasanaethau/tim-iechyd-cyhoeddus/meysydd-ffocws/pwysau-iach/cyhoeddiadau-a-gwybodaeth-allweddol-i-weithwyr-proffesiynol/digwyddiadau-tim-pwysau-iach-a-diweddariadau-dolenni/astudiaethau-achos-pwysau-iach/y-rhwydwaith/ 5 Medi 2025https://ctmuhb.nhs.wales/services/public-health-team/areas-of-focus/healthy-weight/key-publications-and-information-for-professionals/healthy-weight-team-events-and-updates-links/healthy-weight-case-studies/edible-playground-feedback-may-2025/  

  4. Public Health Wales (2022) Whole Systems Approach for a Healthy Weight. Ar gael yn: https://phw.nhs.wales/topics/whole-systems-approach-to-healthy-weight/ (Cyrchwyd: 5 Medi 2025https://icc.gig.cymru/pynciau/agwedd-system-gyfan-at-bwysau-iach/  

  5. Edwards, R. T. (2025) ‘Financial analysis of the impact of overweight and obesity on Cwm Taf Morgannwg University Health Board and overview of the impact of potential mitigation scenarios’. Ar gael yn: https://research.bangor.ac.uk/en/projects/financial-analysis-of-the-impact-of-overweight-and-obesity-on-cwm-3  (Cyrchwyd: 4 Medi 2025https://research.bangor.ac.uk/en/projects/financial-analysis-of-the-impact-of-overweight-and-obesity-on-cwm-3  

  6. Public Health Wales (2023) Behaviour Discovery Tool. Explore your problems from a behavioural perspective. Ar gael yn: https://publichealthwales.qualtrics.com/jfe/form/SV_exv0EG8pCOELI2O  

Dilynwch ni: